کریدور زنگزور یک گذرگاه زمینی پیشنهادی بین جمهوری آذربایجان و نخجوان (یک منطقه خودمختار تحت کنترل آذربایجان) از طریق ارمنستان است. این پروژه پس از جنگ 2020 قره باغ و توافقنامه آتشبس مطرح شد، و هدف آن ایجاد اتصال مستقیم و بدون محدودیت برای تجارت، حملونقل و جابجایی مردم است. از لحاظ استراتژیک، برای آذربایجان اهمیت ویژهای دارد زیرا نخجوان توسط ارمنستان جدا شده است و این کریدور میتواند توسعه اقتصادی و امنیت منطقهای را بهبود بخشد.

کریدور زنگزور در منطقه زنگزور در جنوب ارمنستان قرار دارد و طرحی برای ایجاد یک مسیر بین منطقهای بین شهرهای آذربایجان مثل قوبادلی و نخجوان است. این منطقه کوهستانی و دارای اهمیت جغرافیایی است، که از آن به عنوان مسیر ترانزیتی بالقوه برای پیوند آسیای مرکزی به ترکیه و اروپا استفاده میشود. نقشهها نشان میدهند که مسیر پیشنهادی از طریق استان سیونیک ارمنستان خواهد گذشت، که میتواند به کاهش تنشها بین کشورهای منطقه کمک کند.

اهمیت کریدور زنگزور به دلیل نقش کلیدی آن در امنیت و اقتصاد منطقه است. برای آذربایجان، این کریدور یک راه حل حیاتی برای دسترسی به نخجوان است، که بدون آن، نخجوان به صورت محصور در خاک باقی میماند و وابسته به گذرنامه ارمنستان یا ایران است. از نظر اقتصادی، این مسیر میتواند تجارت بین ترکیه و آذربایجان را تسهیل کند و به عنوان کریدور ترانزیتی برای گاز و نفت به اروپا عمل نماید. همچنین، از دید سیاسی، اجرای آن میتواند به تثبیت صلح پس از جنگ قره باغ کمک کند، ولی همیشه با چالشها و مقاومتهایی از سوی ارمنستان مواجه بوده است.

تاریخچه کریدور زنگزور به جنگ سرد و تقسیمات منطقه پس از فروپاشی شوروی بازمیگردد. در گذشته، این منطقه بخشی از راه باستانی ارتباطی بین ترکیه و آذربایجان بود، ولی با استقلال ارمنستان، مسیر بسته شد و باعث تنشها شد. پس از جنگ 2020 قره باغ، کریدور زنگزور در توافقنامه آتشبس به رهبری روسیه وارد شد و به عنوان یک طرح رسمی برای بازسازی ارتباطات تعریف گردید. از آن زمان، مذاکرات بین المللی و محلی برای اجرای آن در جریان است، ولی به دلیل نگرانیهای امنیتی ارمنستان، پیشرفت کند بوده است.

کشورهای اصلی درگیر در کریدور زنگزور عبارتند از جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و روسیه. آذربایجان به عنوان پیشگام این پروژه، خواهان ایجاد اتصال بدون مانع به نخجوان است. ارمنستان، با وجود پذیرش طرح در توافقنامه، نگرانیهایی درباره امنیت مرزی و حاکمیت خود دارد و درخواست تضمینهایی برای حفظ کنترل دارد. ترکیه به عنوان متحد آذربایجان، از این طرح حمایت میکند زیرا میتواند روابط تجاری خود را تقویت کند. روسیه نیز به عنوان میانجی و تضمینکننده صلح، نقش نظارتی دارد و پایگاههای خود را در منطقه حفظ میکند. ایران نیز به دلیل مرزهای مشترک، در این طرح تاثیرگذار است و ممکن است جایگزینهای ترانزیتی پیشنهاد دهد.

تأثیر کریدور زنگزور بر امنیت منطقه پیچیده است: از یک سو، اجرای موفق آن میتواند با بهبود همکاری و کاهش تنشها، ثبات را به ارمغان آورد و تردد غیرنظامیان و تجارت را امنتر کند. از سوی دیگر، عدم توافق یا اجرای نادرست ممکن است به افزایش درگیریهای مرزی، اعتراضات محلی در ارمنستان و مداخله قدرتهای خارجی منجر شود. برای مثال، گشایش کریدور میتواند نیاز به حضور نیروهای روسی را کاهش دهد، ولی همچنین ممکن است به تضعیف کنترل ارمنستان بر مناطق جنوبی بیانجامد. نگرانیهایی درباره نظارت بر جابجایی اسلحه یا عملیات نظامی وجود دارد، که نیازمند سازوکارهای شفاف بین المللی است.

مزایای اقتصادی کریدور زنگزور شامل توسعه تجارت، کاهش هزینههای حملونقل و رشد زیرساختها است. این کریدور میتواند به عنوان یک مسیر ترانزیتی کوتاهتر بین اروپا و آسیا عمل کند، زمان سفر کالاها را به نصف کاهش دهد و هزینههای انرژی را برای کشورهایی مثل آذربایجان و ترکیه پایین آورد. به طور خاص، صنایع نفت و گاز از این امر بهره میبرند، زیرا خطوط لوله و خطوط ریلی جدید میتوانند صادرات را افزایش دهند. علاوه بر این، کشاورزان و کسبههای محلی در منطقه زنگزور فرصتهای جدیدی برای بازار خواهند یافت. تخمینها نشان میدهد که اجرای کامل آن میتواند تولید ناخالص داخلی منطقه را تا 5% افزایش دهد، ولی نیاز به سرمایهگذاری در جادهها و امنیت دارد.

چالشهای اصلی اجرای کریدور زنگزور شامل مسائل حاکمیتی، امنیتی و اجتماعی است. از نظر حاکمیتی، ارمنستان نگران از دست دادن کنترل بر بخشی از قلمرو خود است و خواستار نظارت بینالمللی است. در سطح امنیتی، خطر درگیریهای مسلحانه یا تحریک گروههای مخالف وجود دارد، مانند مقاومت محلی در سیونیک. همچنین، چالشهای لجستیکی مانند نیاز به ساخت جادههای جدید و تونلها در زمینهای کوهستانی وجود دارد، که هزینهبر و زمانبر است. از لحاظ اجتماعی، ساکنان ارمنی منطقه ممکن است با جابجایی اجباری یا تغییر جمعیتی مواجه شوند، که نیاز به برنامههای جبرانی دارد. میانجیگری روسیه و سازمانهای بین المللی برای حل این چالشها حیاتی است.

وضعیت کنونی کریدور زنگزور در مرحله مذاکره و برنامهریزی اولیه قرار دارد. پس از جنگ 2020، مذاکرات بین آذربایجان و ارمنستان تحت نظارت روسیه ادامه یافته و برخی طرحها برای ایجاد گذرگاههای موقت ارزیابی شده است. به عنوان مثال، در سال 2022، پیشنهادهایی برای شروع پروژههای زیرساختی ارائه شد، ولی به دلیل نگرانیهای ارمنستان درباره حاکمیت، هنوز عملی نشده است. اوضاع منطقه ای نیز موثر است، مانند نقش ایران در ارائه مسیرهای جایگزین. فعلاً، این کریدور به صورت سمبلیک در توافقات وجود دارد، ولی اجرای کامل ممکن است سالها طول بکشد و نیازمند توافق همهجانبه است.

نقش ترکیه در کریدور زنگزور عمدتاً حمایتی و اقتصادی است. ترکیه به عنوان متحد نزدیک آذربایجان، از این طرح به شدت دفاع میکند زیرا میتواند ارتباط تجاری خود با کشورهای ترک زبان را تقویت و مسیرهای جدیدی به بازارهای اروپا باز کند. ترکیه سرمایهگذاریهایی در زیرساختهای کریدور پیشنهاد داده، مانند ساخت جاده و خطوط ریلی و پشتیبانی لجستیکی، که به کاهش هزینهها کمک میکند. همچنین، از لحاظ سیاسی، ترکیه در مذاکرات بین المللی حضور فعال دارد و فشار دیپلماتیک بر ارمنستان را افزایش میدهد. با این حال، این نقش ممکن است به تنش با روسیه یا ایران منجر شود، به ویژه اگر مسیر کریدور مسیرهای جایگزین مانند ایران را کنار بگذارد.

تأثیر کریدور زنگزور بر روابط ایران و آذربایجان میتواند دوگانه باشد: از یک طرف، اجرای کریدور ممکن است به کاهش نقش ایران به عنوان مسیر ترانزیتی اصلی برای آذربایجان منجر شود، که میتواند تنشهای تجاری و سیاسی ایجاد کند. به ویژه، ایران نگران از دست دادن درآمدهای ترانزیت و نفوذ در منطقه است. از سوی دیگر، آذربایجان و ایران میتوانند با همکاری در پروژههای جایگزین، مانند توسعه کریدورهای موازی از طریق خاک ایران، از تنشها جلوگیری کنند. برای مثال، ایران پیشنهاد مسیرهای تجاری جنوبی را داده است. در بلندمدت، این مسئله ممکن است به یک دیپلماسی متعادلتر منجر شود، به شرطی که حقوق اقتصادی هر دو طرف رعایت شود.

کریدور زنگزور پتانسیل کمک به صلح پایدار را دارد، اما شرطی است. اگر اجرا با توافق همهجانبه، تضمین امنیت برای ارمنستان و نظارت بین المللی (مثل ناتو یا سازمان ملل) همراه باشد، میتواند اعتمادسازی و همکاری اقتصادی را تقویت کند و درگیریهای آینده را کاهش دهد. به عنوان مثال، همکاری در بخشهای حملونقل و انرژی ممکن است منافع متقابل ایجاد کند. با این حال، اگر بدون در نظر گرفتن نگرانیهای ارمنستان اجرا شود، ممکن است به اعتراضات یا درگیریهای جدید منجر شود و تنشها را تشدید کند. کلید موفقیت، مشارکت فعال طرفهای ذینفع در فرآیندهای شفاف و اطمینان از حقوق محلی است.

مردم عادی از کریدور زنگزور از طریق بهبود دسترسی به خدمات، فرصتهای شغلی و کاهش هزینهها سود خواهند برد. به عنوان مثال، ساکنان محلی در زنگزور و نخجوان میتوانند از شبکههای حملونقل سریعتر برای سفر، بازدید از خانواده و دسترسی به مراکز درمانی بهره مند شوند. کسبه و کشاورزان امکان صادرات محصولات به بازارهای جدید را پیدا میکنند، که درآمدزاست. همچنین، کاهش زمان سفر کالاها قیمت کالاهای مصرفی را پایین میآورد و تورم را کنترل میکند. اما، چالشهایی مانند جابجایی جمعیت محلی یا تغییرات زیست محیطی باید مدیریت شود تا مزایا عادلانه توزیع شده و آسیبهای اجتماعی به حداقل برسد.

جایگاه کریدور زنگزور در تنشهای بین المللی به عنوان یک کانون رقابت قدرتهای بزرگ دیده میشود. روسیه در نقش میانجی، تلاش دارد با اجرای آن نفوذ خود را حفظ کند. غرب، بویژه اتحادیه اروپا، حمایتهای اقتصادی برای پروژه ارائه میدهد تا همکاری منطقهای را تقویت کند. ترکیه و آذربایجان به دنبال کاهش وابستگی به روسیه هستند، در حالی که ایران و ارمنستان به دنبال همکاریهای جایگزینند. این کریدور ممکن است به یک آزمون برای نقش آفرینی کشورها در خاورمیانه تبدیل شود و اگر ناهماهنگی ایجاد شود، میتواند به تشدید رقابت بین روسیه و ناتو منجر گردد. موفقیت آن نیازمند گفتگوی دیپلماتیک مداوم است.

چشمانداز آینده کریدور زنگزور بستگی به پیشرفت مذاکرات و همکاری منطقهای دارد. در سناریوی خوشبینانه، با توافق کامل تا سال 2025، کریدور میتواند به یک مسیر اصلی ترانزیت تبدیل شود و صلح پایدار را تقویت کند، منجر به رشد اقتصادی در آذربایجان، ارمنستان و کشورهای همسایه گردد. اما، در صورت عدم حل چالشهای امنیتی، ممکن است به طرحی ناکام مبدل شده و تنشها را افزایش دهد. بلندمدت، اگر مدیریت شود، میتواند به همگرایی منطقه ای مانند اتحادیههای اقتصادی کمک کند، ولی همیشه خطر تحولات ژئوپولیتیک خارجی وجود دارد.